SİGORTALILIĞIN SONA ERMESİ İLE SİGORTALILIK NİTELİĞİNİN SONA ERMESİ DURUMLARININ YARATTIĞI HUKUKİ SONUÇLAR
5510 Sayılı Kanun’un 92. Maddesinde “Kısa ve uzun vadeli sigorta kapsamındaki kişilerin sigortalı ve genel sağlık sigortalısı olması, genel sağlık sigortası kapsamındaki kişilerin ise genel sağlık sigortalısı olması zorunludur. Bu Kanunda yer alan sigorta hak ve yükümlülüklerini ortadan kaldırmak, azaltmak, vazgeçmek veya başkasına devretmek için sözleşmelere konulan hükümler geçersizdir.” Hükmü yer almaktadır. Kanun maddesi uyarınca; çalışma olgusu oluştuğu andan itibaren kanunda açıkça sayılan istisnalar dışında kişilerin sigortalılıklarının kendileri (4/b) veya bunları çalıştıranlar tarafından (4/a-c) sağlanması zorunludur. Bu duruma aykırı yazılı veya sözlü, açık veya örtük sözleşmeler geçersiz sayılacaktır.
Bir işin görülmesi sonrasında bu işe ait ücret, bedel vb. ödenmemesi de sigortalılık niteliğinin sağlanması konusunda etki etmez. Nitekim yasa koyucu; Türk Borçlar Kanunun 393. Maddesinde ” Bir kimse, durumun gereklerine göre ancak ücret karşılığında yapılabilecek bir işi belli bir zaman için görür ve bu iş de işveren tarafından kabul edilirse, aralarında hizmet sözleşmesi kurulmuş sayılır.” Hükmünü kanunlaştırarak bu yolla oluşabilecek suiistimalleri önlemeye çalışmıştır.
1-Hizmet Akdiyle Çalışanlar Açısından Sigortalılık Hak ve Yükümlülüklerinin Başlaması
5510 sayılı Kanunun 4. Maddesinin (a) bendi uyarınca: Hizmet akdiyle bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar sigortalı sayılacaklardır. Kamu idarelerinde çalıştırılıp; bu gruba girmeyen çalıştırılanlar 4. Maddenin birinci fıkrasının (c) bendi kapsamında sigortalı sayılacaklardır.
4 ( a) kapsamında yer alan Sigortalıların hak ve yükümlülükleri; (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için çalışmaya, meslekî ve teknik eğitime, meslekî ve teknik ortaöğretim sırasında tamamlayıcı eğitim ya da alan eğitimine, staja veya bursiyer olarak göreve başladıkları tarihten başlar.
4 ( c ) kapsamında yer alan sigortalıların hak ve yükümlülükleri; göreve başladıkları veya bu Kanunun 4 üncü maddesinin dördüncü fıkrasının (d), (e) ve (f) bentleri kapsamındaki okullarda öğrenime başladıkları tarihten, (4) itibaren başlar.
Sigorta hak ve yükümlülüğü; adına prim ödenmesi, iş kazası ve meslek hastalıklarına karşı korunma, yaşlılık, malullük, ölüm aylık ve gelirlerine hak kazanma gibi geniş spectrumda yer alan hak ve yükümlülükleri içerir.
Örnek: Sigortalı çalışmaya başladığı ilk gün iş kazası geçirirse; Sigortalıya, sağlık yardımları prim ödeme şartı aranmaksızın verilir.
Örnek: Sigortalı ilk defa çalışmaya başladığı tarihten sonra çalışma gücünün veya vazifelerini yapamayacak şekilde meslekte kazanma gücünü ( en az %60 oranında) kaybettiği tespit edilirse malul sayılacaktır.
Ancak sigortalının çalışmaya başlamadan önce var olan çalışma gücü kaybı veya meslekte kazanma gücü kaybı malullük olarak değerlendirilmeyecektir.
Önemli Not: Kanunun ek 5 inci maddesinde yer alan tarım ve orman işlerinde süreksiz olarak çalışan sigortalılara; iş kazasının olduğu tarihten en az on gün önce tescil edilmiş olmaları halinde geçici iş göremezlik hakkı verilecektir.
2-Kendi Nam ve Hesabına Bağımsız Çalışan Sigortalının Hak ve Yükümlülüklerinin Başlaması
Kanunun 4. Maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında aşağıda sayılı sigortalıların hak ve yükümlükleri
-Gelir vergisi mükellefi olanlar ile şahıs şirketlerinden kolektif, adi komandit şirketlerin komandite ve komanditer ortakları ve donatma iştiraki ortaklarının vergi mükellefiyetlerinin başladıkları tarihten,
-Sermaye şirketlerinden limited şirket ortakları ile sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortaklarının, şirketin ticaret sicil memurluklarınca tescil edildikleri tarihten,
-Anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortaklarının yönetim kuruluna seçildikleri tarihten,
- Gelir vergisinden muaf olanların ise esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı oldukları tarihten,
- Tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar için tarımsal faaliyetlerinin kanunla kurulu ilgili meslek kuruluşlarınca veya kendilerince, bir yıl içinde bildirilmesi halinde kaydedildiği tarihten, bu süre içinde bildirilmemesi halinde ise bildirimin Kuruma yapıldığı tarihten;
- Köy ve mahalle muhtarları için seçildikleri tarihten; 4 üncü maddenin üçüncü fıkrasında belirtilenler için ise lisans belgesine istinaden fiilen çalışmaya başladıkları tarihten itibaren başlayacaktır.
5510 sayılı Kanun’un 8. Maddesinde, 4 (b) kapsamında sigortalıların bildirim ve tescil işlemlerinin hangi kuruluşlar tarafından yapılacağı düzenlenmiştir. 4/b kapsamındaki sigortalıların tescil ve bildirim işlemleri yapılmadan hak ve yükümlükler başlamayacaktır
Nitekim aynı kanunun 23. Maddesinde “ 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalı olduğu halde, 8 inci maddenin üçüncü fıkrasında belirtilen süre içerisinde bildirimde bulunmayanlara, bildirimde bulunulmayan sürede meydana gelen iş kazası, meslek hastalığı, analık halleri sonucu ilgililerin gelir ve ödenekleri Kurumca ödenmez.” Hükmüne yer verilmiştir.
Önemli Not: Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (b) bendi kapsamında sigortalı olanların iş kazası geçirmeleri ve bu maddenin birinci fıkrası (b) bendinde belirtilen sürede bildirilmemesi hâlinde, bildirim tarihine kadar geçen süre için yapılacak geçici iş göremezlik ödeneği ödenmez. Bildirim tarihinden sonraki sürelere ait geçici iş göremezlik ödeneği ödenir.
3-Sigortalılığın Sona Ermesinin Sigortalılık Niteliğine Etkisi
Sigortalılığın sona ermesi, sigortalının tüm hak veya yükümlülüklerinin sona erdiği anlamına gelmemektedir. Sigortalılık sona erse bile belli koşulların varlığı halinde sigortalı hak ve yükümlülükleri devam eder. Bu konuda en güzel örnek Hastalık ve analık hükümlerinin uygulanmasında ortaya çıkmaktadır.
Örneğin; 4 (b) kapsamında bir sigortalının; işyerini devretmesi veya işini bırakması kendisini birikmiş prime ilişkin borçlardan dolayı sorumluluğunu kaldırmayacaktır.
3.1.Hastalık Sigortası Açısından Sigortalılık Niteliğinin Değerlendirilmesi
Sosyal Güvenlik Kurumu açısından hastalık hali; sigortalının iş kazası ve meslek hastalığı dışında kalan ve iş göremezliğine neden olan rahatsızlıklar olarak tanımlanmaktadır.
Hastalık hali kapsamında yapılacak geçici iş göremezlik ödeneğinden sadece 4 (a), 5 (b), 5 (g), 2547 sayılı Kanunun Ek 29 uncu maddesine göre intörn statüsündeki öğrenciler ile Ev hizmetlerinde 10 gün ve daha uzun süreyle çalışanlar yararlanacaktır.
Önemli Not: yukarıda yazılı kapsamların dışındaki sigortalılık statülerine hastalık sigortası kolundan geçici iş göremezlik ödeneği ödenmeyecektir.
Önemli Not: Bir işyerinde sosyal güvenlik destek primine tabi olarak çalışan sigortalılara da hastalık sigortası kapsamında geçici iş göremezlik ödeneği ödenmeyecektir.
Hastalık sigortası kapsamında geçici iş göremezlik ödeneği ödenebilmesi için; istirahatin başladığı tarihte sigortalılık niteliğinin sona ermemesi ve hastalığın başladığı tarihten geriye dönük 1 yıl içinde 90 gün kısa vadeli sigorta kollarından prim ödenmiş olması şarttır.
Sosyal sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin 40. Maddesinde” Sigortalının, hastalık ve analık sigortası bakımından geçici iş göremezlik ödeneği almasına esas istirahat raporu süresi içinde, sigortalılık hâlinin herhangi bir nedenle sona ermesi hâlinde, sigortalılığın sona erdiği tarihten sonra en fazla onuncu güne kadar geçici iş göremezlik ödeneği ödenir. “hükmü yer almaktadır. Yönetmelik hükmüne istinaden sigortalının iş akdi her ne sebeple olursa olsun fesh edilirse; sigortalılık niteliği sona ermediği için sigortalı işten çıkış tarihinden sonra da 9 gün süre ile geçici iş göremezlik ödeneği almayaca devam edecektir.
Örnek: 25.08.2019 tarihinde 15 gün süre ile istirahat raporu alan sigortalının, istirahat raporu devam ederken, 27.08.2019 tarihinde iş akdi işveren tarafından fesh edilmiştir. Çalışanın sigortalılığı 27.08.2019 tarihinde sona erse dahi 06.09.2019 tarihine kadar geçici iş göremezlik ödeneği ödenmeye devam edilecektir.
Örnek: Sigortalı 27.08.2019 tarihinde işten ayrılan sigortalı 28.08.2019 tarihinde istirahat raporu almıştır. Bu durumda sigortalını sigortalılık niteliği 10’uncu güne kadar devam edeceğinden, sigortalıya 05.09.2019 tarihine kadar geçici iş göremezlik ödeneği ödenmeye devam edilecektir.
Önemli Not: İş Kazası ve Meslek hastalığından farklı olarak sigortalıya hastalık sigortası kapsamında ilk iki gün için geçici iş göremezlik ödeneği ödenmez.
Önemli Not: İstirahat raporlarının Kurumla sözleşmeli ya da sözleşmesiz sağlık hizmeti sunucularında Sağlık Bakanlığınca yetkilendirilen hekimlerce düzenlenmesi gerekmektedir.. Özel muayehanelerden elde edilen raporlar için geçici iş göremezlik ödeneği ödenmez. [1] Kamu çalışanları için bu tür raporlar ilgili birimlerden onaylattırıldıktan sonra kabul edilecektir.
3.2. Analık Sigortası Açısında Sigortalılık Niteliğinin Değerlendirilmesi
Kanunun 4 üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sayılanlar ve (b) bendinde belirtilen muhtarlar ile (b) bendinin (1), (2) ve (4) numaralı alt bentleri kapsamındaki kadın sigortalıya ve 5 inci maddesinin (a) ve (g) bendi kapsamındaki sigortalı kadına ve Kanunun ek 9 uncu maddesinin birinci fıkrasında sayılan sigortalı kadına analık hallerine bağlı olarak günlük geçici iş göremezlik ödeneği verilecektir.
Hastalık sigortası kapsamında yer almayan 4 (b) statüsündeki sigortalılar, Analık sigortasından yararlanabileceklerdir.
Analık Sigortasından yararlanan sigortalı kadınının, iş akdinin herhangi bir sebeple sona ermesi halinde, feshin gerçekleştiği tarihten itibaren 10’uncu güne kadar bu iş göremezlik ödeneği ödenecektir. Bu süreden sonra iş göremezlik ödeneği kesilecektir.
Örnek: 05.07.2019 tarihinde analık iznine ayrılan kadın sigortalının iş akdi, 21.08.2019 tarihinde feshedilmiştir. Bu durumda kadın sigortalının sigortalılık niteliği devam ettiği için, kendisine 30.08.2019 tarihine kadar 9 gün daha geçici iş göremezlik ödeneği ödenecektir.
3.3. Tedavi Yardımlarından Yararlanmada Sigortalılık Niteliğinin Değerlendirilmesi
5510 Sayılı Kanunun 67. Maddesinde “60 ıncı maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında genel sağlık sigortalısı sayılanlar, zorunlu sigortalıklarının sona erdiği tarihten itibaren on gün süreyle genel sağlık sigortasından yararlanırlar. Bu kişilerin sigortalılık niteliğini yitirdikleri tarihten geriye doğru bir yıl içinde 90 günlük zorunlu sigortalılıkları varsa, sigortalılık niteliğini yitirdikleri tarihten itibaren 90 gün süreyle (…)(2) bakmakla yükümlü olduğu kişiler dahil sağlık hizmetlerinden yararlandırılırlar” hükmü yer almaktadır.
Kanun’un ilgili madde hükmüne göre; sigortalılığın sona erdiği tarihten itibaren 10 gün süre ile işten ayrılan sigortalı tedavi yardımı almaya devam edebilir. Ayrıca kişinin 10 günlük süre içerisinde geriye dönük 90 günlük zorunlu sigortalılıkları var ise; sigortalılık niteliğinin sona erdiği tarihten itibaren 90 gün süreyle sağlık yardımı almaya devam edeceklerdir.
Örnek: 04.05.2020 tarihinde işten ayrılan sigortalı, 13.05.2020 tarihine kadar sigortalılık niteliğini yitirmediği için sağlık hizmetleri kapsamında provizyon almaya devam edebilir. Eğer sigortalının geriye dönük 1 yıl içerisinde 90 gün zorunlu sigortalılığı var ise; 13.05.2020 tarihinden itibaren 90 gün süre ile sağlık yardımı almaya devam edebilir. Bu durumda sigortalı toplam da 100 gün daha süre ile tedavi yardımına hak kazanacaktır.
[1] 2016/21 Sayılı SGK Genelgesi